स्वगत संवाद - ६

गेले काही दिवस स्पेस (space) हा शब्द किंवा खरं तर ही संकल्पना माझ्या मनाचा ठाव घेउ लागली आहे. त्या शब्दाला मराठी प्रतिशब्द अवकाश असा आहे.

पण इंग्रजी-मराठी असा भेद  तरी का करायचा? कारण एव्हांना जे इंग्रजी शब्द मराठी भाषेत पूर्ण रुळले आहेत त्यातलाच हाही एक शब्द, स्पेस.  आजकाल व्यक्तिजीवनांत जे संघर्ष नव्यानं उभे राहताहेत आणि आपल्या पारंपारिक कुटुंब जीवनाच्या कल्पना झपाट्यानं ढासळू लागल्या आहेत, त्यांच्या मुळाशीसुद्धा हाच शब्द आहे.. आज प्रत्येकाला  आपली अशी स्पेस हवी आहे.  आणि तत्वत: विचार केला तर त्यांत काहीही वावगं नाही.

मी आज हे लिहू लागलो आहे, त्यामागेही अशीच काहीतरी खळबळ आहे.  पण त्या व्यक्तिगत गोष्टी बाजूला ठेवून ह्या स्पेस शब्दाची स्पेस जरा तपासून पहावी आणि एन्जॉयही करावी असं मनांत येतंय. पण म्हणजे आपल्याला आता स्पेस किंवा अवकाश ह्या दोन्ही शब्दात जरा खोल उतरायला हवं. आणि हा विचार मनांत आला की लगेच मातोश्री बहिणाबाईची ओळ आठवते...

मन एव्हढं एव्हढं

जसा खसखसचा दाणा

मन केव्ह्ढ केव्हढ

त्यांत आभाळ माईना..

म्हणजे जरा सूक्ष्मदर्शक कोन लावला तर दोन जिवलगांमधील श्वासांतर आणि मनांतरही..आणि तोच कोन  वाढवत नेला तर आपल्याभोवती पसरलेल्या विराट विश्वांचा कधी न संपणारा अमर्याद अज्ञात-वेधही .. अवकाश ह्या शब्दाची जाणीव मला जाणीवपूर्वक प्रथम झाली ह्याचं श्रेय विख्यात वास्तूरचनाकार आणि ललित लेखक माधव आचवल ह्यांना द्यायला हवं...  त्यांच्या एका दिसताना अत्यंत साध्यासुध्या भासणा-यां वाक्यानं रोजच्या आयुष्यातली एक नवी जागृती मला दिली .. दोन तळहात एकमेकांसमोर धरले की अवकाशाची मांडणी सुरू होते..  वास्तुरचनेसंदर्भात लिहिलेलं हे वाक्य उभ्या जीवनाचं  आणि जगातील सर्व कलाविष्काराचं मूलभूत सूत्र मानावं लागेल. 

प्रख्यात नर्तिका,गुरू आणि तत्वंचिंतक रोहिणी भाटे नृत्य-आविष्कार म्हणजे पुन्हा एकदा अवकाशाची पुंनर्माडणी असंच म्हणायच्या ..चित्रकारासमोरचा कोरा चित्रसोपान म्हणजेही एकाअर्थी त्याचा अवकाशच.  गायन-वादनातली स्वरांतरं आणि लय तत्वातील कणांतरं म्हणजेही एकाअर्थी अवकाशाची पुनर्रचनाच .नाट्य-चित्रपटात प्रतिभाशाली दिग्दर्शक आपल्या निष्णात तंत्रकुशल टीमच्या सहकार्यानं एकाअर्थी हा अवकाशवेधच  घेत  असतो.  कसलेला अभिनेता रंगमंचाच्या अवकाशात देहबोली आणि वाणी ह्या दोन आयुधांनी अवकाशतत्वाशीच क्रीडा करीत असतो.. आणि जगातले  सगळे क्रीडाप्रकार आपली नजरबंदी करतात तो हा अवकाशाचा खेळ खेळतच...हे सगळं नीट उमगलं की आपले रोजचे व्यवहारही भोवतीच्या अवकाशाशी संवाद साधत आपण पार पडत असतो हे उमगेल..  आणि सा-यां जगण्यालाच एक वेगळी ताजगी लाभेल .

हां, मात्र त्यासाठी स्वत:लाच जरा अवकाश द्यायला हवा

आणि आपला अवकाश डोळसपणे ओळखायलाही हवा.